با بررسی این محور می‌توان ابعاد مختلف وقف را بیشتر مورد بررسی قرار داد و از بازدهی و نحوه مصرف اوقاف سؤال به میان آورد. اجرای دقیق نیات واقفان، پله نخست و زیربنای نهاد وقف است.
اندیشکده مسئله در ادامه سلسله نشست‌های بررسی و نقد سیاست‌گذاری‌ها در خصوص وقف پس از نشست اول و دوم که در زمینه «راهکارهای تقویت و گسترش وقف» و «ضرورت اصلاح قانون وقف» و نشست سوم و چهارم که درباره موضوع «اعتمادسازی عمومی نسبت به وقف» و «متولیان حقیقی موقوفات» برگزار شد، در نشست پنجم به سراغ موضوع «اجرای نیت واقفان» رفته است. در این نشست حجت‌الاسلام محمد ذاکری؛ معاون اداره کل اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی، حجت‌الاسلام محمدمهدی الهی‌پور؛ مسئول دفتر موقوفات و امور حقوقی حوزه علمیه خراسان، سعید گل‌زاده؛ کارشناس و وکیل حوزه وقف، حجت‌الاسلام دکتر عبدالرضا اصغری؛ مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی و حجت‌الاسلام سیدحجت صالح؛ مسئول حقوقی موقوفات حوزه علمیه خراسان حضور داشتند.
ضرورت کم کردن فاصله نیت واقف و اجرای آن
حجت‌الاسلام محمدمهدی الهی‌پور، مسئول دفتر موقوفات و امور حقوقی حوزه علمیه خراسان در ابتدای این نشست گفت: واقف محترم یک مالی را تقدیم کرده است. یک زمانی این مال دست خود او بوده و آن را مدیریت می‌کرده است و به واسطه آن مدیریتی که می‌کرده یک منبع مالی، درآمدی و اقتصادی ایجاد می‌شده است و مطابق آن منبع مالی خدماتی نیز ارائه می‌شده که در راستای نیت واقف بوده است. اکنون آن سرمایه دست ماست به عنوان متولیان وقف. بنابراین نخستین نکته این است که آن منبع مالی و اقتصادی که زمانی در دست خود واقف و تحت مدیریت او بوده در حال حاضر بر مبنای حکمرانی وقف باید به سمتی حرکت کنیم که آن منبع مالی و اقتصادی در راستای تأمین نیت واقف باشد نه اینکه مسیر را در جهتی ترسیم کنیم که آسان‌ترین حالت ممکن است. متأسفانه در گذشته این اتفاق افتاده است و می‌توان مواردی نظیر فروش سرقفلی یا تملک اعیان را نام برد. این موارد را که آدمی می‌بیند چیزی شبیه اصل موقوفه‌فروشی می‌ماند و چندان تفاوتی ندارد. بنابراین در این راستا یک تلاش جدی باید صورت بگیرد که آیا نیت واقفان به درستی اجرا می‌شود؟!
پرسش این است که آیا در اجرای نیات برای وقف این موارد رعایت می‌شود؟ آیا تلاش شبانه‌روزی در راستای اجرای نیت واقف توسط متولیان ما انجام می‌شود؟ بنابراین بنده فکر می‌کنم در زمینه اجرای نیت واقفان موضوع جهاد تبیین باید به خوبی روشن شود. هم جهاد در اجرای نیت و هم تبیین و روشن‌سازی نیات واقفان. نیت واقف یک مسئله شرعی است و آیا با درست کردن یک مسمایی از آن نیت به آن موردی که منظور واقف بوده، عمل می‌شود؟! به عنوان مثال یک واقف، مالی را برای روضه‌خوانی سیدالشهدا(ع) وقف کرده و از این کار یک منظور و فکر خاصی داشته است. حال ما بیاییم و یک اجتماعی را شکل دهیم و برای آن ناهار یا شامی که می‌خواهیم بخوریم در کنار آن یک اشارتی هم داشته باشیم به نیت واقف، که راه فرار شرعی برای آن تراشیده باشیم! آیا این اجرای حقیقی نیت واقف می‌شود؟ این‌ها به نظر می‌آید فرار از آن ساحت جهاد برای اجرای نیت واقفان است.
متأسفانه در راستای عدم اجرای نیات واقفان موارد زیادی وجود دارد. موردی از موقوفات عام است که تحت نظارت سازمان اوقاف است و می‌توان گفت در چند دهه اخیر در دست افراد خاصی بوده و در مقابل چشم مردم از آن استفاده می‌شده است و درصدی از آن موقوفه در راستای اجرای نیت واقف در این چند دهه صرف نشده است!
نبود اتاق فکر در اداره اوقاف
سعید گل‌زاده، کارشناس و وکیل حوزه وقف در ادامه این نشست گفت: اجرای نیت واقف باید مهم‌ترین رکن در زمینه وقف دانسته شود. قسمت اعظمی از موقوفات موجود موقوفات قدیمی هستند و نیت این موقوفات که در گذشته وقف شده اغلب کمک به فقیران و مستمندان، اطعام، تعزیه سیدالشهدا(ع) و یا قرائت قرآن است. ما باید بسنجیم با این همه موقوفه‌ای که داریم مثلاً برای موضوع نیت کمک به فقیران، سمت و سوی مشخصی معین کرده‌ایم یا خیر؟ آن‌هایی که متولی دارد را کنار بگذاریم و بر عهده و بر گردن خود آن متولی که وظیفه‌اش را انجام می‌دهد یا خیر، اما موقوفاتی که متولی ندارد و تصدی امور آن با اداره اوقاف محل است را باید سنجید. برای نمونه در زمستان این همه در سطح شهر بهزیستی و شهرداری افراد بی‌خانمان را جمع می‌کنند، باید ببینیم آیا ما توانسته‌ایم یک گرمخانه ایجاد کنیم و آن را در اختیار بهزیستی و یا شهرداری بگذاریم؟! و یا دست‌کم غذای گرم به آن‌ها بدهیم و آن‌ها را متمرکز کنیم؟ آیا در اراضی وسیع موقوفه که در خارج از شهر موجود است مکانی را برای این افراد ایجاد کردیم که بتوانیم ادعا کنیم عین نیت ۵۰واقف را اجرا کرده‌ایم؟ این موردی است که بنده فکر می‌کنم نرسیدن به چنین ایده‌هایی، البته اگر بنده بی‌اطلاع نباشم، حاصل نبود اتاق فکر در اداره اوقاف است. بعضی از موقوفات مجهول‌المصرف هستند؛ یعنی ما نمی‌توانیم از وقف‌نامه درآوریم که این وقف در چه مصارفی باید خرج شود. آن قسمت‌هایی که مشخص نیست می‌تواند صرف اجرای نیت خیرات و مبرات شود. ما باید یک معاونت اجرای نیات واقفان در اداره اوقاف داشته باشیم و این معاونت بر بقیه معاونت‌ها در این زمینه نظارت کند.
موقوفات زیادی وجود دارد اما بهره‌وری وجود ندارد
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام محمد ذاکری، معاون اوقافی، حقوقی و ثبتی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی گفت: محور اصلی فعالیت‌های وقف، نیت واقف است. یکی از ارکانی که در نیت واقف است جوهره نیت واقف است. اگر واقف در سندی وقفی که در دسترس است قید مکان را نگذاشته است متولی می‌تواند در هر کجا که صلاح دید نیت واقف را اجرا کند. اما آیا غرض واقف هم همین بوده است؟ خیر. واقفی که در تمام عمر خود چند روستای اطراف خود را بیشتر ندیده است. بنابراین از این جوهره نیت واقف برداشت می‌کنیم که غرض واقف در روضه‌خوانی صرفاً برپایی یک منبر نبوده بلکه تعظیم شعائر حسینی بوده است. مطلب دیگر این است که در بحث نیت واقف درآمدهای جاری موقوفه باید در مسیر اجرای نیت واقف هزینه شود. گاهی انتقاداتی می‌شود که برای مثال موقوفه‌ای درآمدش ۲میلیارد یا ۵۰۰ میلیون است و چرا اوقاف این مقدار را در راستای اجرای نیت واقف هزینه نمی‌کند؟! پاسخ این است که باید ببینیم چقدر درآمد موقوفه از اجاره بوده؛ چرا که درآمد جاری موقوفه، اجاره است.
مشکلی که ما اکنون در جامعه داریم این است که می‌گویند: این همه موقوفات! بله. درست است موقوفات زیادی وجود دارد اما بهره‌وری وجود ندارد و مشکل ما دقیقاً در همین نقطه است.
بحث تعطیلی نیت واقفان یکی از موضوعات مطرح است. در بعضی مکان‌هایی که باید نیت واقف اجرا شود دیده می‌شود که زمینه اجرای نیت واقف نیست. در بعضی موارد هم مشکل از بهره‌برداران موقوفات است که به نحو نادرست بهره‌برداری می‌کنند. کسی نمی‌تواند نیات واقفان را تعطیل کند اما دستگاه‌های دولتی ما این کار را کردند! بیشترین مطالبات موقوفات در کشور از دستگاه‌های دولتی است.
اجرای نیت واقف؛ یک موضوع شرعی و در عین حال قانونی
حجت‌الاسلام دکتر عبدالرضا اصغری، مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در ادامه این نشست گفت: اجرای نیات واقفان یکی از راهبردهای حوزه وقف است. می‌توان گفت این حوزه هدف غایی وقف چه در حوزه موقوفات انتفاعی و چه در زمینه موقوفات منفعتی است. اجرای نیات واقفان همان طور که یک راهبرد است یک وظیفه قانونی، شرعی و دینی هم هست. شرعی از آن جهت که باید عین نیت واقف عمل شود. نیت واقف باید برای مردم تبیین و گفته شود اگر واقفی به یک نیت مالی را وقف کرده بایست که در همان جهت حرکت شود و نمی‌توان آن را تغییر داد و این موضوعی است که به طور خاص مد نظر علما و مراجع نیز هست که درصدی از اجرای نیت واقف تخطی نشود. بنابراین تغییر جهت نیت واقف برای مثال در راستای کمک به فقرا دیگر وظیفه وقف نیست. آن وظیفه دولت و نهادهای مربوط به آن است که باید هم صورت بگیرد. البته اگر نیت موقوفه‌ای در راستای کمک به مستضعفان باشد باید در همان جهت مصرف شود.
اجرای نیت واقف علاوه بر آنکه یک موضوع شرعی است، یک موضوع قانونی نیز هست و در نگاه دیگر یک وظیفه عرفی است. یعنی الان تمام مردم اعتقادشان این است که متولیان باید به نیت واقف عمل کنند که این موضوع خود سبب اعتمادآفرینی و اعتمادسازی نسبت به نهاد وقف می‌شود.
فرایند حفاظت از نیت وقف
نکته بعدی فرایند نیت وقف است. اجرای نیات واقفان خود یک فرایند است که از حفاظت از موقوفات شروع می‌شود و در قدم بعدی وارد صیانت از موقوفات می‌شود و در ادامه آن تثبیت مالکیت وقف است. عمران، درآمد پایدار، ارزش افزوده و هزینه‌کرد عواید موقوفه از پله‌های بعدی این فرایند است. نکته سوم الزامات مورد نیاز برای اجرای نیات واقف است. نخستین لازمه، توجه به بهره‌وری موقوفات است. دومین آن ایجاد عواید پایدار است. پس از آن تدوین بودجه موقوفاتی است، در مرحله بعد حسابداری موقوفات است و در نهایت آخرین لازمه حیاتی شفاف‌سازی در گزارش‌دهی است. ما اگر بتوانیم زمانی که بودجه موقوفات و حسابرسی موقوفات را تدوین کردیم گزارشی هم به مردم بدهیم آن زمان الزامات مورد نیاز در زمینه اجرای نیات واقف را انجام داده‌ایم. همین نبود اطلاع‌رسانی موجب شده بسیاری از مردم که از موقوفات استفاده می‌کنند از آثار و برکات آن بی‌خبر باشند.
۵ محور در راستای اجرای نیت واقفان
حجت‌الاسلام سیدحجت صالح، مسئول حقوقی موقوفات حوزه علمیه خراسان نیز در ادامه این نشست گفت: در بحث اجرای نیات واقفان ما باید پنج محور را بررسی کنیم و ببینیم در کجای این مسیر قرار داریم. بحث نخست اطلاع‌رسانی است که حقیقتاً باید بیش از پیش تقویت شود و مثال‌های زیادی است که این نبود اطلاع‌رسانی به یک کمبود جدی تبدیل شده است.
بحث دوم موضوع درآمدزایی است. اجرای نیت موقوفه در موقوفات منفعتی فرع بر این است که درآمد باشد. برای مثال واقفی آمده است و مغازه‌ای را وقف کرده و در نیت وقف خود گفته است درآمد حاصل از آن صرف فلان موضوع بشود. حال پس از اینکه وقف تمام شده می‌بینیم که چرا نیت واقف محقق نمی‌شود و پاسخ این است که آن موقوفه درآمد لازم را ندارد. بنابراین باید راهکارهایی برای درآمدزایی از موقوفات وجود داشته باشد. بحث سوم به تصرف درآمدن بعضی از موقوفات است. متأسفانه موارد زیادی از این دست وجود دارد. در قدم نخست برای اجرای نیات واقفان موضوع این است که آن موقوفه را بدست بیاوریم. برای مثال از ما می‌پرسند اجرای نیت واقف برای «مدرسه مستشاریه» در چه وضعی است و ما پاسخ می‌دهیم مدرسه مستشاریه به طور کلی از دسترس ما خارج است!
موضوع چهارم در بحث نیت واقف موضوع سرمایه‌گذاری است. اگر بخواهیم شفاف بگوییم، امروزه نیت واقف بدون سرمایه‌گذاری محقق نمی‌شود. ساختمانی که مربوط به چند صد سال پیش است و حال ما می‌خواهیم برویم و آن را اجرای نیت کنیم. پنجمین مسئله نیز برخی از مشکلات به وجود آمده جدید است. ما تاکنون رویه واحدی برای زمین‌های کشاورزی که در عرصه شهری و روستایی قرار می‌گیرند نداشته‌ایم و هنوز هم نداریم و از این قبیل موارد موضوعاتی است که امیدواریم با سند ملی وقف که در حال تهیه است برطرف شود.
نظر شما